iştiyâk Ne Demektir?
İştiyâk, Osmanlıca kökenli bir kelime olup Arapça «اشتياق» biçiminden dilimize geçmiştir. [1] Sözlüklerde şu anlamlarla karşılaşılır: yoğun bir arzu, şevk, özlem, göreceği gelme hissi. [2] Bu bağlamda, iştiyâk duygusu sadece bir “istek” değil; duygusal derinliği olan, beklenenle karşılaşma ya da kavuşma arzusu içeren bir hâl olarak da düşünülebilir.
Etimolojik ve Tarihsel Arka Plan
Kelimenin Arapça kökeninde “şevklenmek, hasret duymak, arzu duymak” gibi anlamlar bulunur. [1] Osmanlı dilinde ise özellikle edebiyat‑metinlerde ve resmi kayıtlarda sıklıkla kullanıldı; mesela divan şiirinde sevgiliye duyulan kavuşma hayali ya da milletçe beklenen bir hadisenin özlemi bağlamında iştiyâk ifadesiyle karşılaşılır. Bu kullanım, kelimenin duygusal yoğunluk taşıdığını ve yalnızca gündelik bir “istemek” değil, “yanıp tutuşmak, sabırsızlanmak” gibi anlamlar barındırdığını gösterir.
Osmanlı döneminde dilin Arapça ve Farsça unsurlarla zenginleşmesiyle birlikte, iştiyâk gibi kelimeler hem resmi yazışmalarda hem edebi eserlerde yer aldı. Bu durum, kelimenin sadece anlam olarak değil stilistik olarak da bir “yük” taşıdığını, yani bir metinde iştiyâk ifadesi kullanıldığında okuyucunun o duyguyu hissetmesi beklendiğini gösterir.
Günümüzde Kullanımı ve Akademik Tartışmalar
Günümüz Türkçesinde iştiyâk kelimesi yaygın şekilde kullanılmasa da edebî bağlamlarda, klasik şiir incelemelerinde, tarihî metinlerde hâlâ karşımıza çıkar. Akademik çevrelerde şöyle başlıklar altında ele alınır:
1. Anlam katmanları
Kelimenin yalnız “arzu” ya da “istek” anlamına indirgenemeyeceği, içinde “özlem”, “hasret”, “şevk”, “karşılaşma beklentisi” gibi alt anlamlar taşıdığı vurgulanır. Bu yüzden yeni çalışmalar, Osmanlıca‑Türkçede bu tür kelimelerin duygusal yoğunluk açısından değerlendirilmesini önerir.
2. Metin bağlamında kullanımı
Özellikle klasik divan şiirinde iştiyâk kavramının “sevgiliye kavuşma isteği”, “ilahî aşk”, “milletçe beklenen gün” gibi sembolik anlamlara büründüğü görülür. Böylece kelime sadece dilsel değil kültürel bir işlev de kazanır. Akademik makalelerde, iştiyâk’ın “ideolojik beklenti” ya da “kolektif umut” bağlamında kullanımı da incelenmektedir.
3. Dil değişimi ve tasfiyesi
Dil devrimi sonrası Türkçede Arapça‑Farsça kökenli kelimelerin yerine Türkçe karşılıklar tercih edilirken, iştiyâk gibi kelimelerin nasıl değerlendirileceği tartışılmıştır. Bazı araştırmacılar bu tür kelimelerin edebi miras açısından korunması gerektiğini savunurken, bazıları kullanım yoğunluğu azaldığı için işlevselliğini yitirdiğini ifade eder.
İştiyâk Kelimesinin Önemi ve Uygulaması
Kelimeyi anlamak, Osmanlıca metinlerle çalışırken ya da klasik edebiyat eserlerini çözerken oldukça fayda sağlar. Bir şiirde “iştiyâk” kelimesi geçiyorsa, okuyucu sadece “istek” kelimesiyle yetinmemeli; şiirde hangi şeye duyulan arzunun vurgulandığını, hangi beklenti ya da özlemin hissedildiğini de düşünmelidir.
Aynı şekilde tarihî belgelerde iştiyâk ifadesi varsa, bu genellikle bir beklentiye, bir kavuşma arzusu ya da yeniden bir diriliş beklentisine işaret edebilir. Örneğin, bir savaş sonrası dönemde “milletin iştiyâkı budur” gibi bir ifade varsa, bu sadece “istektir” den öte “özlenen bir kavuşma, kurtuluş, diriliş” boyutu taşıyabilir.
Sonuç
Özetle, iştiyâk kelimesi Osmanlıca dilinde yoğun bir duygu ve beklenti taşır; yalnızca “istek” anlamına gelmez, içinde “özlem”, “hasret”, “şevk” gibi alt katmanlar barındırır. Bu yüzden klasik metinleri yorumlarken bu kelimeye dikkat etmek; bağlamını, kullanım amacını iyi kavramak gerekir. Günümüzde kullanım sıklığı düşmüş olsa da edebi ve tarihî çalışmalar için önemini hâlâ korur.
Eğer isterseniz, iştiyâk kelimesinin klasik şiirlerdeki örneklerini birlikte inceleyebiliriz.
—
Sources:
[1]: https://www.osmanlicasozlukler.com/osmanlica-sozluk-madde-22035.html?utm_source=chatgpt.com “İştiyâk – اشتیاق osmanlica ne demek, İştiyâk – اشتیاق anlami, İştiyâk …”
[2]: https://remzi.cagdassozluk.com/tafsil-128347-mm6.html?utm_source=chatgpt.com “İştiyâk ~ اشتياق osmanlıca ne demek, اشتياق anlamı, osmanlıca sözlükler …”